Het vliegend hert

Het vliegend hert, ofte Lucanus cervus, is de grootste inheemse kever van Europa. De mannetjes kunnen tot 9 cm groot zijn en herken je aan hun opvallende, geweivormige kaken - zoals een hertengewei, vandaar hun naam. De vrouwtjes hebben die geweivormige kaken niet en worden slechts 3 tot 6 cm groot. Deze kevers hebben een zwarte kop, borststuk en onderkant, hun gewei heeft een eerder roodbruine kleur.

Het gewei van de mannetjes ziet er misschien gevaarlijk uit, maar is het niet. Ze gebruiken het voornamelijk om te imponeren of om andere mannetjes te bekampen. De kaken worden ook gebruikt bij de paring om het vrouwtje tegen te houden en voor het imponeren van predatoren zoals spechten, kraaiachtigen, uilen en katten, niet altijd met succes. Vrouwtjes hebben geen gewei, maar ze hebben wel scherpe en krachtige kaken. 

Het vliegend hert is niet alleen gemakkelijk te herkennen vanwege hun opvallende uiterlijk, je kunt ze ook goed horen vliegen. Tijdens hun vlucht maken hun vleugels een duidelijk snorrend geluid. Hun lichaam hangt daarbij bijna verticaal vanwege hun gewicht.

De volwassen mannelijke kevers leven slechts enkele weken. De vrouwtjes daarentegen kunnen enkele maanden overleven. Ze zijn gedurende een korte periode actief tussen begin juni en eind augustus, met een duidelijke piek van eind juni tot begin juli. De dieren zijn vooral tijdens de schemering actief op warme zwoele avonden. 
De larven van de kever leven eerst enkele jaren ondergronds voor ze verpoppen tot kever. De bodem is dus heel belangrijk voor deze soort.

De larven van het vliegend hert eten ondergronds vermolmd loofhout. Ondergronds dood hout is van levensbelang voor het overleven van het vliegend hert.

Een volwassen vliegend hert smult het liefst van het sap van eiken. Daarom zijn bomen met wonden waar sap uitloopt zeer belangrijk. Mannetjes gebruiken hun imposante kaken om een ‘eigen’ boomwonde te verdedigen. Je ziet ze ook weleens likken aan overrijp of gebarsten fruit, vooral kersen. 

Het vliegend hert is in grote delen van Europa zeldzaam geworden, ook in Vlaanderen. Bij ons vind je de soort alleen nog zeer sporadisch op enkele plaatsen in Zuid-Limburg en rond de Brabantse Wouden tussen Halle en Leuven. Binnen de Brabantse Wouden kunnen de gemeenten Beersel, Overijse en Sint-Genesius-Rode met trots zeggen dat ze het vliegend hert als bewoner hebben, in Zuid-Limburg zijn dat Bilzen en Voeren, mogelijk ook Tongeren.

Het vliegend hert leeft in oude eikenbossen, aan bosranden of op open plekken. Daarnaast vind je het vliegend hert terug in parken, houtkanten, holle wegen, hoogstamboomgaarden en in tuinen. Zo worden ze soms in oude, vermolmde treinbielzen gevonden, die gerecupereerd werden in tuinen. Toch komt het vliegend hert niet zo vaak voor. De omstandigheden en historiek moeten dan ook precies goed zitten. Als er te weinig dood hout is of hun leefgebied geraakt te sterk overschaduwd, dan verdwijnen ze heel snel terwijl ze nieuwe plaatsen maar heel moeizaam koloniseren. 

Vliegende herten zijn immers slechte vliegers vanwege hun grote gewicht. Vrouwtjes vliegen slechts eenmaal in hun leven, vaak minder dan 100 meter, terwijl mannetjes vaker en verder vliegen, uitzonderlijk tot 3 kilometer, maar geen nieuwe populaties kunnen stichten. Daardoor heeft deze kever een beperkt verspreidingsvermogen en is hun voorkomen beperkt tot plaatsen waar in het verleden continu geschikt leefgebied aanwezig is geweest. Kolonisatie van nieuw leefgebied kan enkel over korte afstand gebeuren.

© Benny Vanderhoydonck

Lang leeft een vliegend hert niet. Hun korte leven draait daarom vooral rond paren en voortplanten. Er zijn twee paarstrategieën. Ofwel scheidt het vrouwtje geurstoffen af, feromonen genoemd, waar actief zoekende mannetjes op afkomen. Ofwel ontmoet het mannetje een vrouwtje op ‘sapbomen’, allebei aangetrokken door het sap dat uit de boom stroomt. Als mannetjes elkaar daarbij tegenkomen op zoek naar een vrouwtje, starten ze een gevecht met hun gewei. Elkaar verwonden kunnen ze niet echt, ze werpen elkaar voornamelijk omver. 

© Chris Vandenbempt

Als het mannetje een geschikt vrouwtje vindt, start de paring. Later zet het vrouwtje de eitjes af - dat kunnen ze tot drie keer toe in hun korte leven. Ze graven daarbij 30-50 cm in de grond waar ze maximaal 30 eieren afleggen in of dicht bij ondergronds vermolmd hout. Vroeger ging men ervan uit dat alleen dood eikenhout geschikt was als voedsel voor de larven, maar na onderzoek blijkt dat ook beuk, linde, haagbeuk, tamme kastanje, fruitbomen en andere hardere loofhoutsoorten daarvoor in aanmerking komen.

Eenmaal volgroeid vervellen de larven en verpoppen ze. Later komt uit de pop een volwassen kever gekropen. De blinde larven worden tot 10 cm groot en leven ongeveer 3-5 jaar (of langer) vooraleer ze een poppenwieg maken van samengeklitte aarde. In die poppenwieg zal de larve verpoppen en overwinteren om het volgende voorjaar uit te vliegen.

Het vliegend hert heeft het moeilijk om te overleven en wordt daarom als habitatrichtlijnsoort beschermd door zowel Europa als door de Vlaamse overheid. Als we het vliegend hert helpen, dan profiteren veel dieren daarvan mee, zoals andere doodhoutkevers, maar ook soorten die een goed ecologisch verbonden landschap nodig hebben, zoals vleermuizen. De kleine landschapselementen die voordelig zijn voor vliegende herten zijn bijvoorbeeld handig voor vleermuizen om zich te oriënteren. We noemen het vliegend hert daarom een paraplusoort. Dat wil zeggen dat een heleboel andere soorten mee kunnen schuilen onder de ‘paraplu’ aan maatregelen die voor het vliegend hert genomen worden. Op die manier geeft het vliegend hert een duwtje in de rug van onze biodiversiteit.  

In 2020 werd het Soortenbeschermingsprogramma Vliegend hert goedgekeurd door de Vlaamse minister van Omgeving. Daarin worden tal van maatregelen opgenomen om de resterende populaties te behouden en hun leefgebied te beschermen. Boswachters laten daarom bijvoorbeeld bewust dood hout liggen in onze bossen. Ook zieke, gekwetste of afgestorven bomen laten ze vaak staan en ze voorzien voldoende open plekken in het bos.

In het soortenbeschermingsprogramma worden daarnaast mogelijkheden voor nieuwe leefgebieden en uitbreiding van reeds bestaande leefgebieden voor het vliegend hert voorzien. Het aanleggen van broedhopen is een belangrijke eerste stap, zowel in natuurgebieden als in tuinen. Daarom rekenen we niet alleen op de bosbeheerders, maar ook op buurtbewoners om een handje te helpen. 

In woonwijken zijn heel wat populaties van het vliegend hert immers beperkt tot privétuinen. Omdat het vliegend hert vrij zeldzaam is in Vlaanderen, mag je best wel trots zijn als je deze unieke dieren in je tuin aantreft. Vliegende herten berokkenen dan ook geen schade aan de planten in je tuin omdat de larven enkel van dood hout van reeds afgestorven bomen leven. Meer nog, ze helpen het dood hout mee op te ruimen en houden je bodem gezond. 

• Bekijk het soortenbeschermingsprogramma vliegend hert > 
   

In Beersel, Hoeilaart, Huldenberg, Sint-Genesius-Rode en Overijse kun je een gratis broedhoop laten aanleggen in je tuin. Dat is een bundel half ingegraven boomstammen, met lokaal hout uit de Brabantse Wouden. Niet alleen het vliegend hert maar ook andere kevers, zoals gouden tor, neushoornkever, leder- en andere boktorren, en paddenstoelen kunnen die broedhopen gebruiken om zich voort te planten. Interesse? Hieronder vind je de contactadressen van de Regionale Landschappen. Zij komen graag langs om bij jou een broedhoop aan te leggen!

• In de gemeenten Beersel en Sint-Genesius-Rode: contacteer Regionaal Landschap Pajottenland & Zennevallei via info@pajot-zenne.be   
• In de gemeente Overijse: contacteer Regionaal Landschap Dijleland via info@rld.be   

 Je komt enkel in aanmerking voor een gratis broedhoop als je binnen de zoekzones voor het vliegend hert woont, vlak bij bestaande populaties dus, maar eigenlijk worden alle buurtbewoners aangemoedigd om broedhopen aan te leggen of te herstellen. Regionale landschappen staan steeds klaar met advies, tips en praktische ondersteuning.

Broedhopen zijn immers overal nuttig: er zijn heel wat soorten die leven in en rond dood hout. Denk maar aan sluipwespen, gouden tor, neushoornkever… Wie buiten de zoekzones voor broedhopen valt, kan zelf eenvoudig een grote of kleine broedhoop bouwen met behulp van ons bouwplan. 

• Download een eenvoudig plan voor een broedhoop > 
• Bekijk een uitgebreid plan voor een broedhoop > 

Woon je in Voeren, Riemst, Tongeren of Bilzen en wil jij ook een broedhoop aanleggen in je tuin? Goed idee! Contacteer dan het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren via info@rlhv.be voor hulp en advies, of surf naar www.rlhv.be/advies-tips

De regionale landschappen geven ook graag tips voor houtkanten, hakhoutbomen en andere kleine houtige landschapselementen, of herstel/beheer van een bestaand element op de juiste manier.

• Meer info >

Vele populaties van vliegend hert in tuinen leven van treinbielzen of houten palen die in de grond zitten, boomstronken van dode en omgezaagde loofbomen, of ze zitten in hagen en heggen.

Die broedplaatsen zijn wettelijk beschermd. Dat betekent dat je deze boomstronken en treinbielzen in principe niet kunt verwijderen. Ook voor het verwijderen van grote (vaak oude) bomen heb je een vergunning nodig. Als je treinbielzen, houten palen of oude bomen (en hagen) in je tuin toch wil wegdoen en je vermoedt dat er larven van vliegende herten in zitten, contacteer dan de milieuambtenaar van je gemeente of het Agentschap voor Natuur en Bos via aves.vbr@vlaanderen.be. Samen zoeken we graag naar een oplossing die voor mens en kever het best geschikt is. In het verleden hebben we al vaak succesvol treinbielzen met larven verplaatst. Zo verliezen we geen kostbare populaties.

Hieronder geven we enkele tips om je tuin aantrekkelijk te maken voor het vliegend hert, zo kun je meehelpen aan de bescherming van deze soort in Vlaanderen. Woon je niet in de buurt van een populatie vliegend hert, dan is er weinig kans dat het vliegend hert in jouw tuin zal opduiken, maar je geeft wel een enorme boost aan de algemene biodiversiteit.

• Laat bomen staan, ook al worden ze oud en beginnen ze af te sterven. Als een boom toch omgezaagd moeten worden, zaag hem dan af op een zekere hoogte, en laat de ondergrondse delen ongemoeid. Stamstukken van de omgezaagde boom kun je rond de stobbe stapelen. 
• Plant een nieuwe boom voor elke gekapte boom.
• Gebruik geen insecticiden.
• Bouw een specifieke broedhoop op een lichtrijke plaats in de tuin door stamstukken van loofbomen 50 cm diep in te graven.
• Voorzie ontsnappingsmogelijkheden aan je vijver, regenton of zwembad.

Wist je dat het vliegend hert in 2022 een van de hoofdpersonages was van de film Onze Natuur? Zeker het (her)bekijken waard! Onze Natuur wilde niet alleen ver- en bewondering opwekken voor de natuur, maar ook op terrein het verschil te maken. Met een deel van de ticketverkoop in de Kinepoliszalen hebben filmproducent Hotel Bonka en partners VRT, KFD en Kinepolis het vliegend hert gesteund. Zo financieren ze concreet mee de aanleg van broedhopen. Ben je toen dus naar de film geweest in een van de Kinepoliszalen, dan heb je automatisch ook jouw steentje bijgedragen aan het leefgebied van het vliegend hert. Waarvoor dank!