Mountainbiken in de natuur: wat mag, wat mag niet?

Een Besluit van de Vlaamse regering van 5 december 2008 regelt de toegankelijkheid van de natuurreservaten en alle bossen in Vlaanderen. De basisregel is eenvoudig: voetgangers mogen alle paden gebruiken. Alle andere categorieën recreanten, onder wie ruiters en fietsers, verkrijgen slechts toegang tot een bepaald gebied door een goedgekeurde toegankelijkheidsregeling (TR) voor dat domein. Zo’n regeling beschrijft welke categorie bezoekers welkom is op welke paden en in welke zones. Een TR bestaat uit een kaart, een reglement en signalisatie op het terrein. De Vlaamse minister van Leefmilieu keurt ze goed na een uitgebreide adviesronde en een openbaar onderzoek. De terreinbeheerder maakt een ontwerp voor een TR op basis van zijn kennis van het terrein, de natuurbehoudsdoelen en de wensen van de recreanten. Vanwege de complexe aard van de Vlaamse samenleving moeten daarbij heel wat compromissen worden gesloten.

Waarom mag je niet op elk pad in de natuur mountainbiken? Daar zijn verschillende redenen voor. Vlaanderen heeft een zeer hoge bevolkingsdichtheid en erg weinig natuur. Het merendeel van ruim 6,5 miljoen mensen zoekt ontspanning in amper 9% van het landschap. Om een restje kwaliteitsvolle natuur te behouden en om te voorkomen dat bezoekers zelfs daar geen rust meer vinden, zijn er beperkingen. Bovendien kun je onze groene ruimte evenmin volstouwen met paden, want dan blijven er geen levensnoodzakelijke rustzones voor de wilde dieren meer over. Daarom zullen meerdere categorieën recreanten vaak wegels moeten delen. Hoffelijkheid moet dergelijk meervoudig gebruik toelaten, maar vandaag stellen beheerders vast dat er steeds meer wederzijds onbegrip leeft tussen bv. wandelaars en mountainbikers. Een gedragsverandering dringt zich daarom op.

MTB kan ook schade veroorzaken aan de bodem en aan vegetatie. Met name in heuvelachtig terrein geven remsporen aanleiding tot het uitslijten van diepe voren, die op hun beurt kanalen worden voor afspoeling van aarde bij hevige regenval. De meeste planten kunnen niet tegen verdichting van de bodem waarin ze wortelen en zullen verdwijnen. Op de toegelaten tracks wordt dat verlies aanvaard, maar bijkomende illegale tracks hebben vaak grotere negatieve gevolgen dan op het eerste gezicht lijkt. Als zo’n illegaal pad navolging krijgt, bv. als route in een app, dan zal het gedrag van de dieren in de omgeving grondig verstoord worden. Dat kan leiden tot meer verkeersslachtoffers of het ongeschikt worden van die zone als leefgebied. Ten slotte zullen ook wandelaars dat pad beginnen te gebruiken waardoor het effect nog eens vergroot. Die nieuwe wegels zijn doorgaans smal en een onverwachte ontmoeting met een wandelaar zal een vervelende confrontatie opleveren. Als je al die overwegingen in je achterhoofd houdt, kan MTB slechts een maatschappelijk verantwoord recreatief medegebruik zijn in onze schaarse natuur als het plaatsheeft op de daartoe bestemde paden.

Hoewel het dus een echte opgave is, getroosten de overheden in Vlaanderen zich veel moeite om interessante paden open te stellen voor MTB. In de gebieden van Natuur en Bos liggen bijna 4000 kilometer fietspaden. Bovendien legt Natuur en Bos, waar de omgeving het toelaat, op diverse plaatsen technisch uitdagende parcours aan. Sport Vlaanderen maakt er een punt van om MTB'ers op hun wenken te bedienen en richtte al ruim 8000 kilometer aan routes in van verschillende niveaus. Maar ook andere besturen kunnen inspanningen doen voor die specifieke doelgroep. Zo legde de gemeente Beringen een avontuurlijk circuit aan op een voormalige mijnterril. De gemeenten De Haan en Middelkerke en Natuur en Bos zorgden voor een gesmaakt parcours voor MTB in de kustduinen. Het aanbod groeit en door buurtwegen slim aan te wenden in combinatie met restgronden kunnen nog heel wat extra kansen benut worden.

Het is altijd wikken en wegen om natuur en recreatie te kunnen verzoenen, zeker rond Gent, waar de natuur aan de schaarse kant is.

Jean-Pierre, heb jij in jouw gebieden vaak te maken met mountainbiken?

Boswachter Jean-Pierre: “Zeker. Rond Gent is de natuur aan de schaarse kant, met een hoge recreatiedruk. De vraag om te kunnen mountainbiken is me dus absoluut niet vreemd. We proberen altijd zo goed mogelijk af te wegen welke recreatievormen waar mogelijk zijn in onze bos- en natuurgebieden.”

Hoe komt het volgens jou dat er soms wrijvingen zijn?

“Het doel van natuurbeheer, zowel van Natuur en Bos speelt als van andere natuurverenigingen, is het beschermen van kwetsbare natuur. Dat wil natuurlijk zeggen dat we die natuur in eerste instantie moeten behouden, waar het kan uitbreiden en in de meeste gevallen ook kwalitatief verbeteren. Dat is een grote en moeilijke uitdaging in het volgebouwde, dichtbevolkte Vlaanderen. Als daar dan nog eens vaak erg verschillende recreatievragen bij komen, moet je veel gaan afwegen. Dat maakt het niet altijd even gemakkelijk.”

Voor de natuur is het erg belangrijk dat bezoekers, en zeker fietsers, op de aangeduide wegen blijven. Waarom?

“Ik begrijp dat de impact van wandelen, fietsen of ruiteren op de natuur niet altijd meteen duidelijk is voor elke bezoeker. Toch is het belangrijk om zich aan die voorziene paden te houden. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de Europees beschermde bosanemoon en boshyacint. Die lentebloeiers zorgen in het voorjaar voor een mooi tapijt van witte en paarse bloemetjes. Zelfs als die soorten nog niet in bloei staan, zijn ze erg gevoelig voor betreding. Stap of fiets je op dat moment over hun wortels, dan verschijnen ze niet meer in het daaropvolgende voorjaar. Meer nog, ze komen nooit meer terug. In een ideale situatie groeit zo’n bloementapijt elk jaar 1 cm bij, wat betekent dat de bestaande plekken waar we die planten zien vaak honderden jaren oud zijn. Het is dan ook rampzalig als er illegale paden door die bestanden lopen.”

Zijn het vooral kwetsbare planten die te lijden hebben onder de recreatiedruk?

“Nee, zeker niet enkel planten. Sommige amfibieën, zoals bijvoorbeeld de alpenwatersalamander, kruipen regelmatig weg in (karren)sporen op wegen. Als je daar doorheen rijdt, is de overlevingskans voor die dieren erg klein. Als we weten dat er bepaalde kwetsbare beschermde vogels broeden dicht bij een pad, leiden we een route soms tijdelijk om om er de  verstoring te verminderen.”

Merk je nu meer problemen met sluikpaadjes of is er nu meer recreatie in het algemeen?

“Mensen zijn het afgelopen jaar natuurlijk veel meer naar buiten gekomen en zijn meer beginnen te sporten in de natuur in hun buurt. Dat is ook erg positief. De gereden parcours worden via allerlei online platformen zoals Strava, Komoot... gretig gedeeld. Het wordt echter problematisch als die parcours paden omvatten die niet voor mountainbikers bestemd zijn, maar bv. enkel voor wandelaars. Ook worden er soms nieuwe paden gecreëerd. Zo worden waardevolle leefgebieden van dieren en planten ernstig verstoord. Vanuit alle boswachters doe ik dus een vriendelijke maar kordate oproep om de officiële paden te volgen.”

Je zou het misschien niet verwachten, maar in de duinen groeien soms zeldzame orchideeën. Daarom leggen we mountainbikepaden aan in de duinrand.

Guy, ik kan me voorstellen dat mountainbiken in de duinen een aparte aanpak vergt.

Boswachter Guy: “Klopt. In de duinen proberen we betredingsgevoelige zones te vermijden. Ik denk dan aan de Europees beschermde grijze duinen of mosduinen. Het duinsterretjesmos is zo’n speciale soort die daar groeit. We proberen dan ook zoveel mogelijk paden aan te leggen aan de rand van de duingebieden. We leggen dan bijvoorbeeld een pad aan doorheen struweelbestanden. Je zou het misschien niet verwachten in de duinen, maar op enkele plaatsen groeien daar zeer zeldzame orchideeën. Die vallen niet meteen op maar het zijn beschermde en kwetsbare planten.“

Hebben jullie soms problemen met ‘wild rijden’ in de duinen?

“In de Plaatsduinen en Simliduinen reden de mountainbikers tot voor kort overal door. Met de aanduiding en afbakening van mountainbikepaden - in nauwe samenwerking met de lokale sportdiensten – hebben we daar alvast een mooi aanbod gecreëerd. Ook in de Duinbossen van De Haan werd ondertussen een mooi mountainbike-aanbod voorzien. Het blijft een zoektocht naar een evenwicht zodat de draagkracht van een bepaald natuurgebied niet overschreden wordt. In eerste instantie worden de mogelijkheden en de verschillende recreatievormen vastgelegd bij de opmaak van een beheerplan voor een bepaald gebied. Daarbij hoort een goedgekeurde toegankelijkheidsregeling, die legt de verschillende recreatievormen vast. Bij de opmaak van zo'n beheerplan en toegankelijkheidsregeling betrekken wij altijd de plaatselijke gemeentelijke diensten en houden we zoveel mogelijk rekening met de vragen die er lokaal leven. Het is vaak een moeilijke oefening om al die wensen te verzoenen met de natuurwaarden en de draagkracht van onze natuur- of bosgebieden. Voor het uitstippelen van mountainbikeparcours gaan we meestal ook te rade bij Sport Vlaanderen.”

Boswachter Danny creëerde een nieuw technisch parcours in de Wildertse Duintjes:

Vrijwilligers legden enkele natuurlijke hindernissen aan die zij ook zullen onderhouden.

Danny, in de omgeving van Essen was er al een mooi aanbod aan bewegwijzerde mountainbikeroutes, enkele zelfs grensoverschrijdend. Toch wilden de mountainbikers meer?

Boswachter Danny: “De lokale MTB-school en de gemeente Essen waren op zoek naar een locatie voor een technische lus. Zo kwamen ze bij de boswachter terecht. Het gloednieuwe technische parcours in de Wildertse duintjes is alvast een mooi voorbeeld van samenwerking tussen de VVV van Essen, Sport Vlaanderen, Natuur en Bos en last but not least: de MTB-school met een groep gedreven vrijwilligers. Ik werd als boswachter van in het prille begin betrokken bij de plannen van de realisatie van dit MTB-parcours. Dit zorgt ervoor dat je vanaf het begin kunt aangeven welke zones het geschiktst zijn en welke het best vermeden worden vanwege de natuur.”

In de Achterste en Wildertse duintjes valt er veel te beleven: een grote vrij toegankelijke zone, een grote hondenzone, een educatief pad… Hoe combineer je dat met een nieuw (technisch) parcours om te mountainbiken? Wat waren de specifieke aandachtspunten bij de realisatie?

“We wilden de recreatiedruk op de Achterste duintjes, die aansluiten op de Wildertse duintjes, beperken. Tegelijk wilden we de recreatievormen zoveel mogelijk scheiden voor de veiligheid. Daarom werd het technisch parcours uiteindelijk aangelegd in de buitenste rand van het aanpalende domein, de Wildertse duintjes. Er wordt gebruik gemaakt van heel wat single tracks. De paden zijn er ook verboden voor wandelaars. Het technisch parcours is ongeveer 6 km lang en maakt dus deel uit van een grotere MTB-lus. Door het MTB-parcours in de buitenste rand van het gebied aan te leggen, vrijwaren we een groot middendeel waar vrij unieke landduinen liggen. Dat is een erg zeldzaam reliëf dat we moeten beschermen. In dat centrale deel werden al reeën en een boommarter gespot.”

In het parcours werden dus ook enkele extra technische snufjes voorzien? 

“Vrijwilligers legden enkele natuurlijke hindernissen aan die zij ook zullen onderhouden. Het peterschap van het parcours ligt bij de MTB-school en het parcours wordt alvast gesmaakt door jong MTB-talent Seppe Van Hoydonck.”

Ik kan me voorstellen dat het een moeilijk evenwicht is tussen de natuurwaarden en de vele vormen van recreatie?

“Dat klopt, en we proberen dat ook op een grotere schaal – in een ruimere omgeving – te bekijken. In mijn ogen hebben we er een circuit aangelegd met respect voor zowel de natuur(waarden), de andere bosbezoekers als de MTB’er. De technische natuurlijke uitdagingen komen tegemoet aan de vraag vanuit het sportveld en kunnen op die manier wat druk wegnemen van andere mooie en kwetsbare natuurgebieden in de omgeving. Het is soms een verhaal van geven en nemen.”

In de Klaverberg in Genk verhinderde Natuur en Bos dat er nog gecrost kan worden in de Opglabbekerzavel. Boswachter Jan:

Serieuze ingrepen waren noodzakelijk om de zeldzame en waardevolle wintereikstoven te vrijwaren.

“Een aantal mountainbikers hadden tal van illegale paden gecreëerd. Op die plek groeien stokoude wintereiken op stuifduinen. Die zijn zo waardevol en relatief uniek in Vlaanderen dat ze absoluut beschermd moeten worden. Sommige eiken zijn wel 800 jaar oud. Die oude bomen fixeren het zand van de waardevolle stuifduinen. Als daar voortdurend overheen gefietst wordt, verdwijnt de natuurlijke strooisellaag van blaadjes, mos en takken, dan erodeert het zand, en komen de wortels bloot te liggen. Zo zijn zowel de bomen als die stuifduinen gedoemd om te verdwijnen.”

Waren er in dat natuurgebied plots moeilijkheden?

Boswachter Jan: “Nee, die kwamen niet uit de lucht gevallen natuurlijk. Het gebeurt wel vaker dat er her en der illegale sluikpaadjes ontstaan. Wij begrijpen erg goed dat veel natuurgebieden een mooi kader bieden om te mountainbiken en dat het natuurlijk reliëf aantrekkelijk is om te fietsen. Maar het is onze taak als natuurbeheerder om die natuur te beschermen, zeker als die op Europees niveau erg waardevol en uniek is. Soms moeten wij dan moeilijke beslissingen nemen. In Opglabbekerzavel in Klaverberg hebben we eerst meerdere weekends ter plaatse mensen geïnformeerd en gesensibiliseerd over wat er wel of niet mocht, en waarom. Als er dan niets verandert, moet je uiteindelijk beslissen om het parcours fysiek te verhinderen.”

Hoe moet het daar nu verder?

“Er wordt een totaalplan uitgewerkt voor de omgeving om ervoor te zorgen dat er nog meer plaatsen komen met een uitdagend aanbod voor mountainbikers. We bekijken met meerdere partners welke recreatievormen waar mogelijk zijn. In een natuur- of bosgebied gaan we altijd zoveel mogelijk de verschillende recreatieve mogelijkheden van elkaar scheiden, vooral vanwege de veiligheid. Zo vermijd je ook confrontaties tussen bijvoorbeeld een ruiter en een mountainbiker, of een wandelaar.”

• Ontdek de MTB-paden van Natuur en Bos >
• Ontdek de MTB-paden van Sport Vlaanderen >